SERAT WULANGEREH
Serat
Wulangreh ngrupiaken satunggaling genre salebeting khasanah sasra Jawi, sanajan
mboten sedanten kalebet teng saleneting teks wulang sacaos sinurat anyebat atanapi
kasebat teng tembung wulang kados dening kang wonten teng judull punika. Sacaos
harfiah, ‘wulang‘ artosipun weling atanapi wawaler.
wonten pinten-pinten teks kang kalebet teng
salebeting wulang, di antawiseWulangreh, Wulang Putri, Wedhatama, Tripama, lan Sanasunu.
Teks-teks ingkang kasebat punika katahe ngrupiaken asil susastra keraton,
ingkang kawentar ngantos tebih sajawining tembok keraton salebeting tataran
kabudayan Jawi, sanajan lami-lami sacaos alon-alon pupus dening dinamika
kabudayan sastra Jawi ing atasing “Kebudayaan Indonesia”. Mangga sami-sami
mulasara kabudayan Jawi punika.
PUPUH
I
DHANDHANGGULA
01
Pamedare
wasitaning ati, cumanthaka aniru Pujangga, dhahat mudha ing batine, nanging
kedah ginunggung, datan wruh yen keh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang
kalantur, turur kang katula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih
padhanging sasmita.
Uraian
nasihat ini bermula dari kelancangan hati berniat meniru para pujangga, padahal
(aku) sangatlah bodoh. Tetapi karena ingin disanjung, tidak tahu jika kelak
banyak yang mencibir. Memaksakan diri untuk menciptakan, (meski) dengan bahasa
yang kacau balau bahkan tersia-sia, namun (hal ini) kususun dengan teliti dan
sabar, semoga isyarat ini menjadi jelas.
02
Sasmitaning
ngaurip puniki, apan ewuh yen nora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang
ngaku-aku, pangrasane sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu,
rasaning rasa punika, upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira.
Isyarat
dalam kehidupan ini, tidak mungkin kau pahami jika kau tak mengetahuinya, tidak
akan memiliki ketenangan dalam hidupnya. Banyak yang mengaku dirinya sudah
memahami isyarat (dalam hidup), padahal belum mengolah rasa, inti dari rasa
yang sesunguhnya. Oleh karena itu, berusahalah (memahami makna rasa itu), agar
sempurna hidupmu.
03
Jroning
Kur’an nggonira sayekti, nanging ta pilih ingkang uninga, kajaba lawan tuduhe,
nora kena den awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan, temah
sasar-susur, yen sira ayun waskita, sampurnane ing badanira, punika sira
anggegurua.
Di
dalam Al-Quran tempatmu mencari kebenaran sejati, hanya yang terpilih yang akan
memahaminya ,kecuali atas petunjuk-Nya. Tiadk boleh dicampur-adukan, tak
mungkin kau temukan (kebenaran isyarat), bahakan kau semakin tersesat. Jika kau
menghendaki kesempurnaan dalam dirimu, maka bergurulah.
04
Nanging
yen sira ngguguru kaki, amiliha manungsa kang nyata, ingkang becik martabate,
sarta kang wruh ing kukum, kang ngibadah lan kang ngirangi, sukur oleh wong
tapa, ingkang wus amungkul, tan mikir pawewehing liyan, iku pantes sira
guronana kaki, sartane kawruhana.
Meskipun
begitu, jika engkau berguru, Nak. Pilihlah guru yang sebenarnya, tinggi
martabatnya, memahami hukum, dan rajin beribadah. Syukur-syukurjika kau temukan
seorang pertapa yang tekun dan tidak mengharapkan imbalan orang lain, dia
pantas kau gurui. Serta ketahuilah
05
Lamun ana
wong micareng ngelmi, tan mupakat ing patang prakara, aja sira age-age,
anganggep nyatanipun, saringana dipun baresih, limbangen lan kang patang, prakara
rumuhun, dalil qadis lan ijemak, myang kiyase papat iku salah siji, anaa kang
mupakat.
Jika
seseorang berbicara tentang ilmu, tetapi tidak sesuai dengan empat hal,
janganlah engkau terlalu cepat menganggap benar adanya. Saringlah agar bening
dan ukurlah dengan empat hal, yaitu dalil, hadis, ijmak, dan kiyas. Salah satu
dari keempat hal itu harus ada yang sesuai.
06
Nora kena
lamun den antepi, yen ucula sing patang prakara, nora enak legetane, tan wurung
ningal wektu, panganggepe wus angengkoki, nora kudu sembahyang, wus salat
katengsun, banjure mbuwang sarengat, batal karam nora nganggo den singgahi,
bubrah sakehing tata.
Tidak
boleh kau terima (isyarat) jika lepas dari empat hal tadi, karena biasanya
tidak baik. (kau akan) merasa sudah menjalankan ‘laku’ sehingga yidak harus
sembahyang, akhirnya meninggalkan syariat, tidak perlu tahu mana yang haram dan
batal. Hal itu akan merusak aturan.
07
Angel
temen ing jaman mangkin, ingkang pantes kena ginuronan, akeh wong njaja
ngelmune, lan arang ingkang manut, yen wong ngelmu ingkang netepi, ing
panggawene sarak, den arani luput, nanging iya sasenengan, nora kena den uwor
kareping janmi, papancene priyangga.
Memang
sulit mencari seseorang yang patut kau gurui di zaman ini. Banyak yang
menjajakan ilmu tetapi jarang yang mengikutinya. Jika seseorang berilmu dan
menjalankan lakunya dengan benar, malah dianggap salah. Namun itu hak
masing-masing, tidak boleh kau samakan keinginan orang, masing-masing memiliki
perbedaan.
08
Ingkang
lumrah ing mangsa puniki, apan guru ingkang golek sabat, tuhu kuwalik tingale,
kang wus lumrah karuhun, jaman kuna mapan si murid, ingkang padha ngupaya, kudu
anggeguru, samengko iki tan nora, Kyai Guru naruthuk ngupaya murid, dadiya
kanthinira.
Yang
biasa terjadi pada masa kini adalah guru yang mencari murid, itu tampak sangat
ironis dengan kebiasaan yang terjadi di masa lalu. Zaman dulu murid yang
berusaha mencari dan harus berguru, sekarang tidak begitu, malah guru yang ke
sana ke mari mencari murid. Jadikan sebagai pengangan (kanthinira merupakan
isyarat pola tembang berikutnya, yaitu Kinanthi).
PUPUH
II
K I N A N T H I
01
Padha
gulangen ing kalbu, ing sasmita amrih lantip, aja pijer mangan nendra,
kaprawiran den kaesthi pesunen sariranira, sudanen dhahar lan guling.
Kalian
biasakanlah megasah kalbu, agar (pikiranmu) tajam menangkap isyarat, jangan
hanaya selalu makan dan tidur, jangkaulah sikap kepahlawanan, latihlah dirimu
dengan mengurangi makan dan minum.
02
Dadiya
lakunireku, cegah dhahar lawan guling, lawan aja asukan-sukan, anganggoa
sawatawis, ala watake wong suka, suda prayitnaning batin.
Jadikan
sebagai lelakon, kurangi makan dan tidur, jangan gemar berpesta pora, gunakan
seperlunya (karena) tabiat orang yang gemar berpesta pora adalah berkurangnya
kepekaan batin.
03
Yen wus tinitah
wong agung, aja sira gumunggung dhiri, aja raket lan wong ala, kang ala
lakunireku, nora wurung ngajak-ajak, satemah anenulari.
Jika
kau sudah ditakdirkan menjadi pembesar, janganlah menyombongkan diri, jangan
kau dekati orang yang memiliki tabiat buruk dan bertingkah laku tidak baik,
sebab suka atau tidak suka (hal itu) akan menular padamu.
04
Nadyan
asor wijilipun, yen kelakuane becik, utawa sugih carita, carita kang dadi
misil, iku pantes raketana, darapon mundhak kang budi.
Sekalipun
berasal dari keturunan kelas bawah, namun memiliki kelakuan yang baik atau
memiliki banyak cerita yang berisi (berguna), dia patut kau gauli, (hal itu)
akan menambah kebijaksanaanmu.
05
Yen wong
anom pan wus tamtu, manut marang kang ngadhepi, yen kang ngadhep akeh bangsat,
nora wurung bisa anjuti, yen kang ngadhep keh durjana, nora wurung bisa maling.
Jika
masih muda, biasanya mengikuti lingkungan, jika di lingkungan itu banyak
penjahat, maka jahatnla ia. Jika di lingkungannya banyak pencuri, maka ia pun
pandai mencuri.
06
Sanadyan
ta nora melu, pasthi wruh solahing maling, kaya mangkono sabarang, panggawe ala
puniki, sok weruha nuli bisa, iku panuntuning eblis.
Meskipun
tidak ikut (mencuri) pasti mengetahui bagaimana cara mencuri. Demikanlah
(karakter) semua perbuatan jelek, awalnya hanya tahu, kemudian bisa melakukan,
itulah bujukan iblis.
07
Panggawe
becik puniku, gampang yen wus den lakoni, angel yen durung kalakyan,
aras-arasen nglakoni, tur iku den lakonana, mupangati badaneki.
Perbuatan
yang benar itu akan mudah jika sudah dilaksanakan, terasa sulit jika belum
dilakukan, enggan melaksanakan, namun jika dilakukan (hal itu) akan bermanfaat
bagi jiwa raga kita.
08
Yen wong
anom-anom iku, kang kanggo ing masa iki, andhap asor kang den simpar, umbag
gumunggunging dhiri, obral umuk kang den gulang, kumenthus lawan kumaki.
Para
pemuda di masa sekarang meninggalkan sopan santun dan rendah hati, sebaliknya
mengumbar kesombongan dan tinggi hati.
09
Sapa sira sapa ingsun, angalunyat
sarta edir, iku wewatone uga, nom-noman adoh wong becik, emoh angrungu carita,
carita ala miwah becik.
Tidak
mengenal teman satu sama lain, kurang ajar, dan congkak, itu juga kebiasaannya,
para pemuda menjauhi orang yang berperilaku baik, tidak mau mendengar cerita
yang baik maupun cerita yang jelek.
10
Cerita pan
wus kalaku, panggawe ala lan becik, tindak bener ala lan ora, kalebu jro
cariteki, mulane aran carita, kabeh-kabeh den kawruhi.
Adapun
erita yang sudah terjadi, adalah perbuatan baik dan buruk, tingkah laku benar
dan tidak benar termasuk ke dalam jenis cerita, oleh karena itu disebu cerita,
selurihnya harus kau ketahui.
11
Mulane
wong anom iku, abecik ingkang taberi, jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih
kojah ugi, kojah iku warna-warna, ana ala ana becik.
Oleh
karena itu, sebagai pemuda seharusnya rajin berkomunikasi dan berembug dengan
orang tua yang banyak bicara. Ingat, bicara itu banyak macamnya, ada yang baik,
ada pula yang buruk.
12
Ingkang
becik kojahipun, sira anggoa kang pasthi, ingkang ala singgahana, aja sira
anglakoni, lan den awas wong akojah, iya ing masa puniki.
Pastikan
kau ikuti pembicaraan yang baik, yang kurang baik singkirkan, jangan kau
lakukan, meskipun begitu, di masa sekarang waspadalah setiap orang bicara.
13
Akeh wong
kang sugih wuwus, nanging den sampar pakolih, amung badane priyangga, kang den
pakolehaken ugi, panastene kang den umbar, nora nganggo sawatawis.
Banayak
orang yang pandai bicara namun pembicaraannya itu dibungkus dengan maksud untuk
mementingkan diri sendiri, hanya dirinya yang diuntungka, mengumbar kedengkian
tanpa batas.
14
Aja ana
wong bisa tutur, amunga ingsun pribadhi, aja ana ingkang memadha, angrasa
pinter pribadhi, iku setan nunjang-nunjang, tan pantes den pareki.
Jangan
ada orang yang dapat berbicara kecuali dirinya sendiri dan jangan ada yang
meyamai, merasa paling pandai, itu adalah perilaku setan, tidak pantas kau
dekati.
15
Sikakna di
kaya asu, yen wong kang mangkono ugi, dahwen apan nora layak, yen sira
sandhinga linggih, nora wurung katularan, becik singkirana ugi.
Jika
kau temui orang seperti itu, usirlah seperi kau menghalau anjing, dia tak patut
kau dekati apalagi menemaninya duduk, niscaya kau akan ketularan, lebih baik
hindarilah.
16
Poma-poma
wekasingsun, mring kang maca layang iki, lair batin den estokna, saunine layang
iki, lan den bekti mring wong tuwa, ing lair praptaning batin.
Bagi
ayang membaca surat ini, perhatikan dengan sungguh-sungguh nasihatku ini,
patuhilah secara lahir dan batin, laksnakan apa yang tertulis dalam surat ini,
dan berbaktilah terhadap orang tua, lahir dan batin.
PUPUH
III
G A M B U H
01
Sekar
gambuh ping catur, kang cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula
katali, kadaluwarsa kapatuh, katuruh pan dadi awon.
Sekar
gambuh pola yang keempat, yang menjadi bahan perbincangan adalah perlaku
yang tidak teratur, tidak mau mendengar nasihat, semakin lama semakin tak
terkendali, hal ini akan berakibat buruk.
02
Aja nganti
kabanjur, barang polah ingkang nora jujur, yen kebanjur sayekti kojur tan
becik, becik ngupayaa iku, pitutur ingkang sayektos.
Jangan
sampai kau terlanjur dengan tingkah polah yang tidak jujur, jika sudah telanjur
akan mecelakakan, dan hal itu tidak baik. Oleh karena itu, berusahalah ajaran
yang sejati.
03
Tutur
bener puniku, sayektine apantes tiniru, nadyan metu saking wong sudra papeki,
lamun becik nggone muruk, iku pantes sira anggo.
Ajaran
yang benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang yang rendah
derajatnya, namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia pantas kau terima.
04
Ana
pocapanipun, adiguna adigang adigung, pan adigang kidang adigung pan esthi,
adiguna ula iku, telu pisan mati sampyoh.
Ada
kiasa yang berbunyi adiguna, adigang, adigung, adigang kiasan kijang, adigung
kiasan gajah, dan adiguna kiasan ular. Ketiganya mati bersamaan.
05
Si kidang
ambegipun, angandelaken kebat lumpatipun, pan si gajah angandelken gung
ainggil, ula ngandelaken iku, mandine kalamun nyakot.
Tabiat
si kijang adalah menyombongkan kecepatannya berlari, si gajah menyombongkan
tubuhnya yang tinggi besar, sedangkan si ular menyombongkan bisaya yang ganas
bila menggigit.
06
Iku
upamanipun, aja ngandelaken sira iku, suteng nata iya sapa kumawani, iku ambeke
wong digang, ing wasana dadi asor.
Itu
semua hanya perumpamaan, janganlah kau menyombongkan diri karena putra raja
sehingga merasa tidak mungkin ada yang berani, itu tabiat yang adiganng,
ujung-ujungnya merendahkanmu.
07
Adiguna
puniku, ngandelaken kapinteranipun, samubarang kabisan dipundheweki, sapa bisa
kaya ingsun, togging prana nora enjoh.
Watak
adiguna adalah menyombongakan kepandaiannya, seluruh kepandaian adalah
miliknya. Siapa yang bisa seperti aku, padahal akhirnya tidak sanggup.
08
Ambek
adigung iku, angungasaken ing kasuranipun, para tantang candhala anyenyampahi,
tinemenan nora pecus, satemah dadi geguyon.
Tabiat
orang adigung adalah menyombongkan keperkasaan dan keberaniannya, semuanya
ditantang berkelahi, bengis, dan suka mencela. Tetapi jika benar-benar
dihadapi, ia tak akan melawan, bahkan jadi bahan tertawaan.
09
Ing wong
urip puniku, aja nganggo ambek kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati-ati,
den kawangwang barang laku, kang waskitha solahing wong.
Dalam
kehidupan, jangan kau kedepankan tiga tabiat tersebut, berlakulah sabar,
cermat, dan hati-hati. Perhatikan segala tingkah laku, waspadai segala perilaku
orang lain.
10
Dene
tetelu iku, si kidang suka ing panitipun, pan si gajah alena patinireki, si ula
ing patinipun, ngandelaken upase mandos.
Dari
ketiganya itu, si kijang mati karena kegembiraannya, gajah mati karena
keteledorannya, sedangkan ular mati karena keganasan bisanya.
11
Tetelu
nora patut, yen tiniru mapan dadi luput, titikane wong anom kurang wewadi,
bungah akeh wong kang nggunggung, wekasane kajalomprong.
Ketiganya
tidak patut kau tiru, kalau kau tiru akibatnya akan buruk. Ciri-ciri pemuda
adalah tidak dapat menyimpan rahasia , senang bia banyak yang menyanjung yang
akhirnya menjerumuskan.
12
Yen wong anom iku, kakehan
panggunggung, dadi kumprung, pengung bingung wekasane pan angoling, yen
ginunggung muncu-muncu, kaya wudun meh mencothot.
Jika
pemuda terlalu banyak sanjungan, maka ia menjadi tolol, tuli, dan bingung,
akhirnya mudah diombang-ambingkan, jika sedang dimuji, maka monyong seperti
bisul yang hampir meletus
13
Dene kang
padha nggunggung, pan sepele iku pamrihipun, mung warege wadhuk kalimising
lathi, lan telese gondhangipun, reruba alaning uwong.
Adapun
yang senang menyanjung sangat sederhana keinginannya, yaitu kenyang perut,
basah lidah dan tenggorokan dengan menjual keburukan orang lain.
14
Amrih
pareke iku, yen wus kanggep nuli gawe umuk, pan wong akeh sayektine padha wedi,
tan wurung tanpa pisungsung, adol sanggup sakehing wong.
Supaya
dekat (dengan atasan). Jika sudah terpakai kemudian membuat ulah dengan membuat
orag menjadi takut sehingga ia menerima upeti dari hasil menjual kemampuan
orang lain.
15
Yen wong
mangkono iku, nora pantes cedhak lan wong agung, nora wurung anuntun panggawe
juti, nanging ana pantesipun, wong mangkono didhedheplok.
Orang
seperti itu tidak pantas untuk berdekata dengan pembesar karena dapat mendorong
untuk berbuat jahat. Meskipun begitu tetap ada kepantasannya, yaitu ditumbuk.
16
Aja
kakehan sanggup, durung weruh tuture agupruk, tutur nempil panganggepe wruh
pribadi, pangrasane keh kang nggunggung, kang wus weruh amalengos.
Jangan
terlalu merasa tahu banyak. Belum melihat dengan mata kepala sendiri tetapi
banyak berbicara, bahkan hanya dengan mendengar seolah-olah mengetahui sendiri.
Dikiranya banyak yang menyanjung, padahal yang mengetahuinya akan memalingkan
muka.
17
Aja
nganggo sireku, kalakuwan kang mangkono iku, nora wurung cinirenen den titeni,
mring pawong sanak sadulur, nora nana kang pitados.
Oleh
karena itu, Nak. Jangan kau bersikap seperti itu karena pasti akan mencadi
catatan dalam hati sanak saudara. Mereka tidak akan percaya lagi kepadamu.